شب یلدا: در ازای شب یلدا و کوچه جلفا / به هم که وصل کنی نصف زلف یار من است

پیک سیلک: غلامحسین سربلوکی/ در مورد شب یلدا مراسم این شب تا آنجا که نگارنده در خاطر دارد از کودکی در منزل بزرگ خانواده جمع شده و شب یلدا را برگزار می‌کردند. خانواده ما نیز در منزل به دور کرسی نشسته و ضمن گوش دادن به قصه های مادربزرگ به خوردن انار، ناردون و کشمش و دیگر تنقلات همچنین خوردن هندوانه می‌پرداختیم. تهیه هندوانه در آن فصل سرما به این آسانی ممکن نبود و کمی با زحمت میسر می شد، زیرا در ناحیه کویری کاشان تنها جایی که می توانست در این فصل از سال هندوانه مردم را تامین نماید دشت صفی آباد که در جنوب کاشان و در کنار دشت لتحر اول جاده قمصر کاشان قرار دارد بود و کشاورزان زحمت کش دشت صفی‌آباد نوعی هندوانه را که بذر آن با دیگر هندوانه ها کاملا متفاوت بود می کاشتند و آن هم در اواخر تابستان و اوایل پاییز که در اصطلاح رعیتی به آن (راعش و ورکش) می گفتند. هندوانه مذکور نسبتاً بزرگ تر از هندوانه های معمولی و بذر آن درشت تر و دارای پوستی بسیار ضخیم بود. فقط این نوع هندوانه بود که می‌توانست تا اواخر فصل پاییز و اوایل زمستان دوام بیاورد و در سرداب های قدیمی و روی شن نگهداری می‌شد. مردم در شب یلدا از این هندوانه که عقیده داشتند هر کس در این شب تا صبح بیدار باشد و شب یلدا را به روز اول دی‌ماه برساند و طلوع خورشید را که اول ماه زمستان است درک نماید و ببیند و هندوانه بخورد تا سال دیگر از نیش عقرب مصون خواهد بود. خوب به یاد دارم در سال ۱۳۳۴ خورشیدی که به اتفاق تنی چند از دوستان سفری به اصفهان داشتم این بیت شعر را از زبان یک اصفهانی با ذوق شنیدم

 در ایران باستان تمام ۱۲ ماه سال را جداگانه برای هر ماه جشنی داشته‌ایم مثلاً جشن نوروز که مخصوص عید نوروز بود و جشن اردیبهشت خرداد مرداد و غیره که اسامی ماه های ایرانی برگرفته از ۱۲ (اشاسپند) یا فروهر بود یعنی ۱۲ فرشته مقرب عرش الهی بود و علاوه بر جشن های دوازده گانه که به عرض رسید ،جشن های مهرگان، سده و جشن شب یلدا و جشن روز زن که در پنجم اسفند (آرمذ) برگزار می شد، هر کدام مناسبت و فلسفه خاصی داشت مثلاً مهرگان جشن دهقانان بود که پس از برداشت محصول جشن می‌گرفتند و نوعی شکرگزاری به درگاه خداوند به حساب می آمد و جشن سده مربوط به پیدایش آتش و بزرگداشت آتش بود که تقریباً جنبه مذهبی داشت ، جشن شب یلدا که کاملا خصوصی و هیچ گونه وابستگی به حکومت و شاهان نداشت و خانوادگی برگزار می شد و جشن پنجم اسپندارمذ که برای بزرگداشت مادر یا زن به حساب می‌آمد و در این جشن به مادران هدایای ویژه ای داده می‌شد که برای هر یک از این جشن ها باید جداگانه به تفصیل صحبت کرد.

 شب یلدا را شب "خرم روز"  نیز می‌گفتند زیرا فردا صبح گاهان که آفتاب طلوع می کند اشعه زرین آفتاب زودتر از روزهای قبل به خودنمایی پرداخته و هر روز از روز قبل روزها طولانی تر می گردد. با آنکه اکثر جشن های باستانی منسوخ شده و فقط یادی از آنها باقی مانده ولی جشن عید نوروز و جشن شب یلدا همچنان مورد استقبال مردم است. ابوریحان می‌گوید:  دی ماه را خورماه نیز گویند و نخستین روز آن "خرم روز" است و این روز و ماه را به نام خدای تعالی که "هرمزد" یا "اورمزد"  نامیده اند یعنی پادشاهی حکیم و صاحب رای.  در این روز عادت ایرانیان چنین بود که پادشاه از تخت پادشاهی به زیر آید و جامعه سفید پوشد و در بیابان بر فرش سپید نشیند و دربانها و یساولان و قراولان را که هیبت ملک به دان هاست به کنار می‌راند و در امور دنیا فارغ البال می‌نمود و هر کس می‌خواست با پادشاه سخن گویند بدون هیچ مانعی با ایشان گفت و گو می کرد. در دیگر کشورها نیز مراسم شب یلدا را گرامی میدارند. در روسیه از دیرباز یعنی از روزگاری که هنوز مسیحیت در آنجا رواج نیافته بود به مدت ۱۲ روز آیین‌های ویژه شب یلدا را برگزار می‌کردند و گویا هنوز هم در میان روستاییان و دهقانان برگزار می شود.

اما باید دانست مراسم یلدا در بین طبقات دهقانان روسیه بعد از آنکه به دین حضرت مسیح معتقد شدند نیز ادامه داشت حتی در مسکو و در شمال روسیه به این جشن توجه داشتند تا جایی که تزار(الکسی میخائیلویچ) سال ۱۶۴۵ تا ۱۶۷۶ امپراطور روسیه که قادر به پنهان ساختن خشم خود از وجود این جشن دهقانی  نبود طی فرمانی از این که در شب‌های مقدس تولد حضرت عیسی مسیح مردم به جای مراسم برگزاری مذهبی حتی در مسکو و کرملین و در شهر و روستا ها و کوچه پس کوچه ها آواز های مربوط به شب یلدا و عید دهقانان را میخواند اظهار نفرت می‌کند. کشیش های مسیحی در مسکو نسبت به این دهقانان و مراسم ویژه شب یلدا که توسط آنان انجام می‌شود به زشتی یاد نموده و آنان را ملحد خوانده اند ولی دهقانان علیرغم فشار حاکمیت کلیسای روسیه به این مراسم دلبستگی نشان می‌دادند و در طول شب های عید و شب یلدا زیر پنجره ها آوازهای سنتی می‌خواندند و برای فراوانی محصول دعا و نیایش می‌کردند.

 یکی دیگر از مراسم شبهای جشن ، بازار گرم فالگیری و پیشگویی و هر آنچه در سال آینده می توانست اتفاق بیفتد بود. نگارنده بر این باور است که اصولا واژه یلدا از دو کلمه تشکیل شده ( یل- دا ) که "یل" یادآور پهلوان است و می‌تواند این شب که طولانی ترین شب سال می باشد نسبت به شبهای دیگر سال فخر نماید و خود را سرآمد و پهلوان بداند و پسوند" دا" تاکیدی است بر این باور (یل-د) که در اثر کثرت گویش به یلدا تبدیل شده است. در خاتمه برای مردم خوب و اهورایی ایران از خداوند متعال شادی و خرمی و بهروزی آرزومندم