کاشان از نگاه تاریخ

پایگاه خبری پیک سیلک : مسعود دهقانی / در دوران بارانی بین آخرین دوره های یخچالی (زمین شناسی) به نظر می رسد در مرکزایران دریای پهناوری گسترده بود. این دریا با شروع عهد خشکی به تدریج کوچک و خشک شد که اکنون در محل آن کویر بزرگ مرکزی برجاست و بشر در دوره استقرار در روستاها دراطراف این محل اسکان یافته است چنان که قدیمی ترین تمدنها را می توان در حاشیه هلالی شکل کویر یافت.

یکی از قدیمی ترین تمدنهای این حاشیه تمدن سیلک است. تپه های موسوم به سیلک واقع در 2 کیلومتری جنوب غربی کاشان یکی از کهن ترین مراکزاستقرار بشر در فلات مرکزی ایران به شمار می آید. حدود هفت هزار سال پیش مردم سیلک پایه و اساس تمدنی را بنیان نهادند که در دوره های مختلف پیشرفت شایانی را بدست آورد. نشانه هایی از این پیشرفت و ترقی را می توان در آثار سفالین و اشیاء مسی ومفرغی بدست آمده از این تپه ها (تپه های شمالی و جنوبی سیلک) که امروزه زینت بخش اکثر موزه های معتبر ایران و جهان است، مشاهده کرد. اقوام سیلک که دارای ابداعات و نوآوری های فراوانی در صنایع آن دوران بوده اند، با تمدن بین النهرین و مناطق دیگر ایران ارتباطات فرهنگی و اقتصادی داشته اند. تمدن سیلک به عنوان یکی از نخستین تمدن های دشت نشین برای باستان شناسان از اهمیت قابل توجهی برخوردار می باشد. خاصه آنکه در کوزه گری و نگارگری و استفاده از آجر پخته در بنای ساختمانها و موارد متعدد دیگربه پیشرفتهای قابل ملاحظه ای رسیده بودند. گرچه ردپای این تمدن ناگهان در تاریخ گم می شود و مردم سیلک بر اثر هجوم اقوام تار و مار و گریزان می شوند، اما برخی بر این عقیده اند که ساکنان سیلک پس از ویرانی شهر و دیارشان به چشمه ساران به ویژه نیاسرو نوش آباد پناه برده و آبادی هایی را بوجود آورده اند. با توجه به اینکه در منطقه کاشان آثاری از دوره هخامنشی و اشکانی وجود ندارد و پژوهش های باستان شناسی نیز دراین منطقه بسیار محدود بوده است از تمدن این دوره در کاشان اطلاعات زیادی در دست نیست. لیکن کشف سکه های نقره متعلق به دوران هخامنشی و اشکانی در این منطقه نشان از رد پای تاریخ دوره هخامنشی و سلوکی دارد. کشف گنجینه ای متعلق به اواخر هزاره اول قبل از میلاد در روستای مرق گواهی بر امتداد مدنیت در منطقه کاشان تا اواخر دوره هخامنشی است. گرچه اخبار و مدارکی از دوره اشکانیان در این منطقه بدست نیامده است اما قراین متعدد تاریخی خبر از آبادانی و رونق کاشان در دوره ساسانیان می دهد. وجود آتشکده های نیاسر، خرمدشت و نطنز، اشارات مولف تاریخ قم به مناطق باستانی چون نیاسر و نوش آباد ، اخباری مربوط به یک شهرک دوره ساسانی به نام سارویه درمنطقه کاشان که به گزارش تاریخ نویسان تا دوره اولیه اسلامی نیز آثاری از آن برجای بوده است همگی گواهی بر این مدعاست.

کاشان در دوران اسلامی همراه با قم، اصفهان،همدان و ... از جمله شهرهای بلاد جبال یا عراق عجم محسوب می شود. تاریخ نویسان فراوانی از مردان نام آور و جنگجوی کاشان در این عصر (دوران ساسانی) سخن به میان آورده اند که در جنگ های بسیار شرکت کرده اند » اعثم« کوفی تاریخ نویس بزرگ عرب ازحضور 20 هزار سوار جنگجوی قم و کاشان یاد کرده است که در جنگ »نهاوند« حضور داشتند.

مورخان و سفرنامه نویسان اوایل دوران اسلامی از عقرب های فراوان در کاشان و شیعهب ودن مردمانشان به عنوان اصلی ترین ویژگی آن یاد کرده اند و کاشان را به عنوان شهرکوچکی معرفی نموده اند.

کاشان در نخستین دهه های قرن اول هجری با هجوم عربها روبرو شد و پس از مقاومت های بسیار با از دست دادن استحکامات خود، تسلیم شده به تاراج رفت، حمداب مستوفی در نزهه القلوب بنای شهر کاشان را در دوران اسلامی به زبیده خاتون همسر هارون الرشید نسبت داده و در این مورد می نویسد:

در قرن دوم هجری مسلمانان در جایی به نام چهل حصاران زندگی می کردند.

کاشان در دوران آل بویه از رونق و آبادی خاصی برخوردار بود و صنعت سفالگری و فلزکاری آن شهرت فراوان داشت چنان که مقدسی در این زمان از کاشان چنین یاد می کند: کاشان شهری آباد و روستاهای نیکو دارد، کشتزارهای بسیار ، گرمابه نیکو و نعمت فراوان و دارای دژ وخندقی است.

کاشان در دوران آل بویه بواسطه ظهور سلاطین شیعی و نفوذ آنان برخلیفه بغداد مورد توجه بیشتری قرار گرفت و به همراه قم از عنایت آل بویه و وزیردانشمند آنان صاحب بن عباد بی نصیب نماند.

با آغاز قرن پنجم و روی کار آمدن حکومت سلجوقیان، کاشان اهمیت و اعتبار روز افزونی یافت و در این زمان مردان بزرگ ونام آوری از این شهر به خدمت حکومت درآمده و به مدارج عالی رسیدند. چنان که راوندی می نویسد: اغلب وزارء و مستوفیان و دبیران دربار، کاشانی بودند، هنر و علم در این زمان کمال یافت و کاشان محل و منشاء فضل و ادب شد. در این دوره ، شهر توسعه یافت و بناهای عمومی فراوان و گوناگونی مانند مسجد، مدرسه، خانقاه، دارالشفاء و کتابخانه ساخته شد.

بیشتر بناهایی که در دوره سلجوقیان بنا شده است به دلیل زلزله های پی در پی ویران شده و از میان رفته اند‏، لیکن آنچه باقی مانده، نشانی از توسعه و آبادی کاشان در این عصر می باشد. مهمترین آثار بجای مانده از این بناها مسجد جامع است که در این دوران (سلجوقیان) بازسازی شده و دارای گنبدی آجری و مناره ای مزین به خط کوفی با تاریخ 466 هـ .ق است. علاوه بر آن مناره پنجه شاه ، برج و باروی شهر،  بند قمصر و قلعه جلالی از دیگر بناهای معروف این عصر به شمار می روند.

دردوران سلجوقیان‏ کاشان به ترقی و آبادانی قابل ملاحظه ای رسید. کثرت آثار تاریخی دراین دوره و وجود مدارس متعددی که در این دوره در کاشان تاسیس شد و نیز ظهور دهها دانشمند کاشانی در این مقطع گواهی بر مدنیت و پیشرفت این شهر بوده است. کاشان دراین دوره آنچنان که در کتاب راحه الصدور و دیوان ابوالرضا راوندی آمده است دوبار توسط میاجیق یکی از سرداران خوارزمشاهی و ملک سلجوق بن محمد بن ملکشاه سلجوقی مورد هجوم قرار گرفته است.

در هر دو هجوم شهر کاشان به واسطه برج و بارو و پایمردی وجوانمردی اهالی در امان مانده است. اما روستاهای بی دفاع مورد قتل و غارت واقع شده اند.

کاشان در قرن هفتم با حملات وحشیانه مغولان صدمات فراوانی دید و بخشی ازشهر ویران شده و به غارت رفت ولی دیری نپائید، که به دلیل رونق کارگاهها و بافت انواع قالی، پارچه، ساخت کاشی و سفال دوباره حیات خود را بازیافت. در این دوره بناهای تازه ای ساخته شد و بازار نیز گسترش یافت. در زمان  جهانشاه قراقویونلو  بناهای معتبر دیگری هم ساخته شده که برخی از آنها هنوز پابرجاست از جمله میدان سنگ و بناهای اطراف آن که به همت عماد الدین محمود بنا گردید. پس از برقراری حکومت مغولان در ایران و قبول اسلام و تشیع توسط ایلخانان مغولی، کاشان از شهرهای آباد و پر رونق ایران به حساب می آمده است. حتی غازان خان سلطان مغولی پس از اینکه به مذهب شیعه درآمد، عنایت خاصی به کاشان داشته و عمارات قابل توجهی در این شهر بنا کرده است. معروف ترین عالمان کاشانی دوره سلجوقی و مغول عبارتند از:

محمد بن علی بن سلیمان راوندی مولف راحه الصدور درباره تاریخ سلجوقیان ، علامه قطب راوندی،  سیدفضل ا... ضیاء الدین ابوالرضا عالم فقیه و ادیب ـ حکیم فضل الدین کاشانی معروف به باباافضل ـ عارف نامی عبدالرزاق خان کاشانی از شاگردان مکتب ابن عربی ـ عزیزالدین محمود کاشانی و غیاث الدین جمشید کاشانی، حکیم، منجم و ریاضی دان نامی که به سبب تبحر و تالیفات در ریاضی و نجوم شهرت جهانی دارد.

با روی کارآمدن حکومت صفوی درقرن دهم هجری، اهالی کاشان، شیعیانی مومن بودند و از حکومت آنان استقبال کردند. اگرچه زلزله ویرانگر سال 982 هـ . ق ضربه سختی به بناهای شهر وارد آورد لیکن در این دوره از تاریخ کاشان در شئون مختلف ترقی فراوانی کرده و به منتها درجه شهرت دست یافت. صنعت و هنر بافندگی در این شهر به اوج ترقی و شکوفایی رسیده و بهترین و زیباترین انواع پارچه های ابریشمی،کتان، مخمل، مرغوبترین قالی های پشم و ابریشم درکارگاههای نساجی کاشان بافته می شد. چنانکه شاردن سیاح فرانسوی می نویسد: اساس ثروت و حیات مردم کاشان از صنایع نساجی و ابریشم بافی و تهیه قطعات زربفت و نقره بافت تشکیل شده است. عصر صفوی بهترین دوره رونق و آبادانی کاشان بوده است. دهها اثرتاریخی در شهر و حومه آن و ظهور دهها عالم و فقیه کاشانی در این دوره همگی نشان گرعصر طلائی کاشان در این دوره می باشد. سلاطین شیعه صفوی پس از اینکه اصفهان را بهعنوان پایتخت برگزیدند و به کاشان که از مهمترین کانون های شیعه نشین بود توجه شایانی کرده و ضمن سفرهای متعدد به این شهر اماکن رفاهی و مذهبی بسیاری را به یادگار گذاشتند. اهمیت کاشان در این دوره به حدی است که سفرنامه نویسان از این شهربه عنوان پایتخت مذهبی ایران یاد کرده اند.

بازار کاشان در این دوره نیز رونق و گسترش یافت، شاه عباس در وسط بازار، چهارسوق تازه ای به نام قیصریه مشتمل بر دکان ها و کاروانسراهای مجلل بنا نهاده، دهها بقعه متبرکه بازسازی و نوسازی گردیده و کاروانسراها و مساجد با شکوهی ساخته شد. یکی از ارزنده ترین و مجل ترین بناهای این دوران باغ فین است که در 5 کیلومتری جنوب کاشان بنیان نهاده شد.

مشهورترین عالمان دوره صفوی عبارتند از:

ملافتح ا... کاشانی، متکلم، فقیه، مفسر و ادیب وصاحب آثار متعدد ـ ملامحسن فیض کاشانی که از وی دهها آثار در زمینه های حکمت، کلام،اخلاق، عرفان و ... برجای مانده است ـ کلیم کاشانی ـ محتشم کاشانی، مدیحه سرای نامی دوران صفویه.

در اواخر دوران صفویه کاشان دوبار مورد هجوم افغان ها قرار گرفت. دریکی از این هجوم ها که در زمان حسنقلی خان حاکم افشاری کاشان صورت گرفت. اهالی روستاهای کویر کاشان همانند نوش آباد و نصرآباد مورد قتل و غارت قرار گرفتند اما این بار نیز برج و بارو و تیراندازهای فراز آن مانع از ورود این مهاجمان به داخل شهر کاشان شدند.

کاشان در دوران قاجار روزگار را به آرامی می گذراند و با آنکه زلزله مهیب سال1192 هـ . ق در واپسین سالهای حکومت زندیه شهر را ویران کرده بود و رونق زمان صفویه را نداشت ولی هنوز صنایعش بر سایر شهرها برتری داشت. شهر در این زمان گسترش یافته و بناهای فراوانی بدان افزوده شد. از جمله بناهای این دوران خانه بروجردیها، طباطبائیها، عباسیان و ... مسجد و مدرسه آقا بزرگ، مدرسه امام و ... است که از شاهکارهای هنری این عصر به شمار می روند. دیولاخوا که در سده سیزدهم کاشان را دیده است آن را چنین توصیف می کند: خانه ها با خشت و گل تمیز ساخته شده، کوچه ها سنگ فرش و بازار وسیع و آباد است. از مهمترین رویدادهای این دوره می توان به قتل امیرکبیر، طغیان نایبیان و جنب و جوش مشروطه خواهان کاشانی اشاره کرد. در این دوره کاشان از بلایای طبیعی همچون سیل های مخروب، خشکسالی و قحطی در امان نبوده و دراین حوادث هزاران نفر از اهالی به کام مرگ افتادند.

در این دوره نیز عالمان بزرگی در این شهر پا به عرصه وجود گذاشتند، که مشهورترین آنان عبارتند از: استادملامهدی نراقی، فیلسوف، متکلم، فقیه، منجم و ... ملا احمد نراقی فرزند ملا مهدی ازعالمان نام آور و فقهای معروف این دوران است ـ ملاحبیب ا... شریف، عالم دینی و ادبی عصر خویش ـ ملا عبدالرسول مدنی.کاشان در همه ادوار تاریخی و هنری از چنان غنا و تنوعی برخوردار شد که نظری حتی به اجمال و اختصار بر آنها فرصتی طولانی را طلب میکند. این شهر ضمن معرفی چهره های استثنایی از ایمان و علم و ادب و هنر همچون: ملامحسن فیض ـ غیاث الدین جمشید کاشانی ـ باباافضل ـ سهراب سپهری ـ محتشم کاشانی ـملا احمد و مهدی نراقی و ... عنوان دارالمومنین را نیز برای خود به ارمغان آورد وآثار بازمانده از آنان کاشان را در ردیف پربارترین گنجینه های علمی و هنری جهان قرار داد.