با کاروان شعر و ادب کاشان/ملامحسن فیض کاشانی/قسمت دوازدهم

پایگاه خبری پیک سیلک : امیرمحمد بامداد / آنچه ما در قسمت های پیشین از آن بهره بردیم،مروری بود بر کلیات عشق.اما بنا بر آنچه مفصلا در قسمت قبل بدان پرداختیم،اکنون بطور موردی،گذاری بر مقارنات و عرضیات عشق در دیوان ملامحسن فیض کاشانی_این عارف وشاعر گرانقدر_خواهیم داشت.
 
در دیوان غزلیات ملامحسن فیض کاشانی و در غزل شماره هست به تصحیح ادیبان موسسه ی "گنجور" به بیتی از ملامحسن برخورد میکنم که فتح باب بسیاری از رسایل و مقالات عظیم عرفانی در باب آثار عشق و خاصیت آینگی میباشد.

بنور عشق کنم روشن آینه رخ جان
مقابل تو بدارم چه خوش بود بخدا

عرفان و خصوصا عرفان ناب که از دل آثار عطار،سنایی و مولانا حاصل آمد،علاوه بر ذکر مسائل عمیق در عین سادگی،تلاش وافری نیز در جهت ملموس کردن این مفاهیم در عین زیبایی ادبی داشته اند.یکی از آن مسائل خاصیت آینگی است.
خاصیت آینگی به اختصار،زدودن غبار روح در جهت انعکاس تجلیات حق تعالی در آینه ی درون است.
روح در ادبیات عرفانی در قامت یک آینه ی وسیع باطنی صورت شده است.این آینه محل ظهور تجلیات خداوند است که غالبا نیز به شکل نور متجلی میشود و انسان یا عارف از دل این نور به روشن ساختن و زیباسازی جهان تاریک اطراف خود میپردازد.فی الواقع این آینه همان قدرت اراده ی خداوند بر هستی انسان در جهت شناخت آنچه در اطراف اوست را فراهم میسازد.این روح در آثار بسیاری از عرفا تعابیر متفاوت داشته است:لوح ضمیر،آینه ی درون،لوح دل و... از جمله ی این عبارات اند.اما همانطور که در بالا گفتم هنر عارفان بلند مرتبه ملموس سازی مفاهیم دشوار عرفانی برای اهل سلوک است.ببینید هنگامی که از روح صحبت به میان می آید و آنرا آینه ای میداند که در آن تجلیات خداوند ظاهر میشود،به طور خودکار و بی هیچ اراده ای چندین مسئله را در دل خود مطرح میکند و باید به آن ها مفصلا پرداخت.نخست آنکه این روح چیست؟ویژگی های آن چیست و چگونه میتوان آن را ز شر آفاتی چون شکستن و غبارآلود شدن محافظت کرد؟و مسائلی از این دست که بسیار بسیار مباحث طولانی است.ابتدا به امر بنده میل آن دارم که از ویژگی این آینه بگویم.اگر متوجه باشید آینه بستر است.بستر دیده شدن،بستر انعکاس و بستر تماشا.انسان در هر سه حالت میتواند مشمول عنایات و آفاتی بشود که هر کدام شرح و تفصیل خود میطلبد اما به اختصار میتوان گفت،آدمی روح خود را میتواند محل تماشا کند،به مثابه یک آینه ی قدی زیبا و شکیل میتواند ارزشمند و صاحب مخاطب کند.تمامی انبیا و اولیا ما چنین انسان هایی بودند.ما خود را در انات مشاهده میکردیم،خود را در دل آینه ی ضمیر آنان جستجو میکردیم.این مخاطب قرار گرفتن مقدماتی دارد و آن پاک بودن آینه است.اینکه ما مخاطب بزرگان دین و عرفا واقع میشویم از نوری است که از روزن آینه ی درون آنان تابیده و ما به این وسیله میرویم و راه را میابیم و خود را در آن تماشا میکنیم.من یک مثالی در خاطرم آمد بد نیست بگویم و آن این است که این انعکاس به درجه ی پاکی روح،گسترده تر و گسترده تر میگردد.شخصیت عظیمی چون پیامبر اسلام،جهان را منور به انعکاس نور خداوند کرده است.غماز معارف شده است.زنگار از رخ آینه ی درونش زدوده و این تنها ماندگاری او و جهان شمولی او را در بر نمیگیرد بلکه تدوام کیفیت و نقش موثر این نور باقی را نیز شامل میشود.این آینه ی روح پاک است اما گرد گناهان و خطاهای انسانی کم کمک بر او مینشیند و اگر انسان حواسش نباشد،یکباری به خودش می آید میبیند که کار از دست شده است و دیگر جمال این آینه قابل رویت نیست.هر چه آینه کدر شود روح تاریک تر میگردد و هر چه روح تاریک تر گردد انسان ساکن میشود و انسان ساکن معرضِ گندیدن است.رکود انسان را به زوال میکشد.حال چگونه باید از این رکود نجات یافت؟در این خصوص به قرآن و طریقت قرآنی در کتاب استاد آیت الله جوادی آملی رجوع کردیم و توصیه ی ایشان را بیان میکنیم:

"مهمترین عاملى که در تهذیب نفس تأثیر بسزایى دارد، آن است که هر عمل عبادى، فقط براى تحصیل رضاى خداى سبحان انجام شود، نه براى رسیدن به منافعى که بر آن عمل مترتب است. البته منافع عبادات، فواید اعمال عبادى است نه علت غایى و هدف نهایى عمل. بلکه غایت متوسط است و براى ترغیب اوساط از بندگان. لذا با روشن شدن امتیاز تامى که بین منفعت یک عمل و علت غایى آن وجود دارد، مى توان از قید فایده عمل آزاد شد و به علت غایى آن که همان، لقاء الله است، نایل آمد."

حال تاثیر عشق در این تزکیه ی روح چیست؟عشق محرکه است.عشق همان تجلیات است.عشق نور است.دلی که به نور روشن شود،تاب تاریکی ندارد.نور عشق،نه تنها روشن میکند بلکه معرفت میبخشد.بصیرت در کنار رویت عطا میکند.جا دارد طبق معمول یک جسارتی به خرج بدهیم و از مفاهیم زبانی به عرفانی و قرآنی حتی یک گریزی بزنیم.خداوند میفرماید الله نور السماوات و الارض و عارفان میگویند روح جایی است که نور عشق را به جهان منعکس میکند.اینجاست که باید به اندیشه ی بلند مرتبه ی عارفانی چون فیض قبطه خورد که این چنین زیبا با تسلط بر مفاهیم و آیات و انسان شناسی بدیع،انسان را محل تجلیات یا پذیرنده ی عشق خداوند میدانند.در واقع این تنها انسان است که چنین انعکاسی را پذیراست.در حقیقت اگر میگوییم انسان خلیفه ی خداوند بر روی زمین است بیراهه نگفته ایم چرا که انسان بالاترین صفت زیباشناسی هستی یعنی عشق را داراست و آنرا هر زمان از منبعی میگیرد که کل عشق است و آن خداست.نزدیک ترین صورتِ به خداوند در زمین عشق است.
انشالله که ما نیز در آینه ی عشق این عزیزان زنگار از رخ آینه ی درون پاک کنیم و آنگاه در پی هم آینه ها بگذاریم و آینه در آینه ای رقم بزنیم به قدمت هستی و جهان را به نور معرفت حق تعالی روشن نگاه داریم.انشالله.

ادامه دارد...