با کاروان شعر و ادب کاشان/ملامحسن فیض کاشانی/قسمت یازدهم

بنا بر روالی که در نخستین شماره های این سلسله مقاله پیش گرفتیم،قصد ما بر آن بود که نسبت به سه رکن اساسی هر اندیشمندی واکنش نشان داده و آنرا موشکافی کنیم.نخست "جهان بینی" و سپس "انسان شناسی" و در نهایت "خداشناسی" وی مطلوب ما بوده است.در جهان بینی ملامحسن بدان پی بردیم که عشق کلید ورود به جهان بینی این اندیشمند فرزانه است.در حقیقت،این نگرش از نظر بنده حاصل سه رویداد مهم در زندگی وی است.اول امر،شاگردی او نزد بزرگترین فیلسوف جهان اسلام،صدر المتالهین،ملاصدرای گرامی او را به این سو کشانده است که جهان را موشکافانه ببیند.این شکافت ذرات او را به جایی رهنمون کرده است که بنا بر گفته ی خودش:
آنکه پنهانست از چشم کسان پیداست کیست
در دل هر ذره خورشید نهان پیداست کیست
"غزل شماره ی 163/دیوان ملامحسن فیض کاشانی"
در دل هر ذره خدا را دیده است و خدارا جز به عشق نمیتوان دید.(شرح مفصل در هفت قسمت پیشین داده شده است).در نگاه عارفان،دیدن،رویت به وسیله ی چشم نیست،بلکه دیدنی است که چشمِ دل به روی عرش باز شود.چشمِ دل همان عشق معرفت اندیشِ تجربه طلب است.
مسئله ی دوم،اقامت او در شیراز و کسب فیض از بازار داد و ستد ادبی در این خطه ی پر بار است.به قطع آثار تمام بزرگان ادبی حتی برای یک نگاه گذرا از پیش چشمان او عبور کرده است.گواه بر این که گاهی به لطف و طعنه حتی به پاسخ های دندان شکن ادبی دست زده است.
این جواب غزل حافظ شیراز که گفت
بندهٔ عشقم و از هر دو جهان آزادم
"غزل شماره ی 592"
و نهایتا،شاید نخست باید به آن اشاره میکردم اما بر طبق اهمیت میتوان درجه ی اهمیت پایین تری برای او در سیر تحول زندگانی وی قائل شد و آن جعرافیای مذهبی کاشان است.خداطلبی در او نهادینه شد وسپس در طی سفرها و مجالس درس این غنچه شکفته گردید.

اما بر سر مسئله ی جهان بینی تمام نیروی ما هر چند مختصر اما مفید بر آن گذاشته شد که در غزلی بلند بالا از دیوان ملامحسن(غزل شماره ی 2) به چند و چون عاشقی و نگاه عاشقانه ی او به جهان هستی وخدا طلبی او در گذر کوچه ی عشاق نگاهی بیندازیم.زین پس به عشق او نگاهی موردی خواهیم کرد و در جای جای ابیات او اگر نکته ی نو و بدیعی به ذهن خطور کرد بر آن متمرکز میشویم و از تکرار مکررات پرهیز میکنیم.این مقاله به بیتی از غزل شماره ی پنج ملامحسن اشاره دارد و آن در باب نسبت عقل و عشق است.

"عشق را با عقل نسبت کی توان
شاه فرمان ده کجا دربان کجا"
این جدال دیرینه ی عقل و عشق چه در ادبیات و چه در علوم بحثی ریشه در تاریخ دارد.در کلام اکثر شعرا ما به این موضوع بر میخوریم؛ اما همچنان ملامحسن دید شگفت و بدیع خود را ارائه میکند و میتوان این بیت را یکی از نشانه های تمیز عرفان وی و صوفی مسلکان بی بنیان بیان کرد.در نگرش ملامحسن عقل و عشق در تضاد نیستند بلکه صاحب یک نسبت هستند.نسبتِ بی نسبتی، خود یک نسبت است.
ببینید اینجاست که مرز متعالی اندیشه های یک فیلسوفِ عاشق مشخص میشود.عشق و عقل در نگاه ملامحسن با یکدیگر نه در تضادند و نه در تقابل،بلکه در مقام ارزش نزد ملامحسن یکی بر دیگری سبقت میگرد و این سبقت نیز در عالم معرفت جویی است.بگذارید کمی قضیه را باز کنم،تمامی ادراکات حسی ما از قبیل محبت،شادی،نفرت،عشق و ... توسط عقل سنجیده و پرداخت میشود.پس ما چیزی به نام دریافت قلبی،خارج از حوزه ی عقلی نداریم.حتی در درجات بالا وحی که از مراتب عالی الهامات قلبی است نیز از پروسه ی عقلانیت گذر میکند.فی الواقع شهود بسیار در نظر امثال ملامحسن از دید صوفیانه بی اعتبار است.زندگی عقلانی،زندگی معرفت اندیش و نتیجه گرا است.یعنی بسیار مصلحت امور را در نظر میگیرد و حساب و کتاب دنیوی به خود گرفته و در پی نتیجه ی مطلوب برای آدمی است.انسانی که از حوزه عقل بدنیا نگاه میکند،از بسیاری مناظر زیبای علم بهره میبرد اما از جهاتی نیز از درجاتی لذت های زندگی محروم است.عشق و زندگی عاشقانه،انسان رابه وادی تجربه گرایی رهنمون میسازد.عشق محرکه ی عقل در کسب فضیلت های معنوی است.بگذارید با مثالی این قضیه را روشن کنم.انسانی به بلندای تپه ای میرود و از بلندای تپه،دریاچه ای پاک و بکر را مییند که. عده ای در آن شنا میکنند اما برای پریدن و آب تنی در این دریاچه مدام از خود میپرسد،نکند اتفاقی بیفتد؟نکند حیوان درنده ای مرا ببلعد،نکند سرما بخورم؟ این روایت انسان عاقل است.اما انسان عاشق میگوید تجربه میکنم،راه مشخص است،عده ای نیز مشغول آب تنی اند پس چرا من دل به این زیبایی ندهم؟در مسیر معرفت جویی نیز همینطور است.آن دریا،دریای عشق است.آن شناگران،بزرگان عرفان و مردان خدایند.این انسان است که میتواند میان تماشا و تجربه یکی را بیازماید.
ادامه دارد...