با کاروان شعر و ادب کاشان/قسمت هفتم/ملامحسن فیض کاشانی

بامداد ماچیانی / در قسمت قبل بدان پرداختیم که این خوان علاوه بر نعمات فراوان،گستران است بر همه ی خلقان.گستردگی آن یک سو و همه گیر بودن آن یک سو دیگر.این خوان که او_یعنی حضرت حق تعالی_گسترانیده است.هم اسباب طرب و شادمانی را فراهم می آورد و هم به مثابه دارویی به جان بیماران طراوت میبخشد.هر چهدر این دریای معرفت پیش میرویم،لولو و مرجان های گران قیمتی به ما هدیه داده میشود که هر کدام به قیمت سعادت و خوشبختی در مسیر زندگی معرفت جویانه است.اگر دقت بفرمایید همچنان ما بر سرای یک غزل،سکنی گزیده ایم و مفرّی بر این صورت پر نقش و جان پر معنا نمیابیم.
در این قسمت نیز همچنان بر مبحث جهان بینی ملامحسن پایدار خواهیم ماند و به برکات این سفره خواهیم پرداخت.ابتدا جا دارد مقدمه ای بر وصف میزبانان این سفره داشته باشیم تا که بحث کمی پله پله اما مستمر پیش برود.ملامحسن در وصف میزبانان این سفره صفات وتعبیراتی بکار میبرد که با تعبیرات فرآن در باب بهشت،بسیار همخوانی دارد:

باده و نقلست و مطرب ساقیان مهربان
ماه رویان جعد مویان نیکخویان خوشلقا

هر یکی از دیگری در دلبری چالاکتر
هر یکی بر دیگری سبقت گرفته در صفا

میکنند از جان باستقبال اهل دل قیام
خذ مداماً یا اخانا خیرمقدم مرحبا

باده و نقل نخستین وصف از پذیرایی میهمانان بر این سفره است.باده در تعابیر عرفانی،مدهوشی از هر چه غیر خداست را به همراه دارد.در سویی دیگر گر دل از غیرخدا خالی شود،نمود بازتابی آن در جهانی خدا شمول عیان میشود و آنگاه زمین،کم ز جنت خداوند ندارد.در قرآن نسبت به نوشیدنی های بهشتی،آیاتی بیان شده است که بعنوان مثال در آیه ی 45تا 47 سوره ی مبارکه صافات ذکر میکند:

{ يُطَافُ عَلَيْهِمْ بِكَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ (٤٥)بَيْضَاء لَذَّةٍ لِّلشَّارِبِينَ (46) لَا فِيهَا غَوْلٌ وَلَا هُمْ عَنْهَا يُنزَفُونَ (47)}

«قدحهای می برگرفته از رودبار جاری شراب گرداگرد آنان در گردش است. سفیدرنگ است و خوشگوار برای نوشندگان. نه در آن تباهیها و گرفتاریهایی است ونه می‌خواران از آن به حالت تهوع در می‌آیند.»

ببینید که تا چه حد به توصیف قرآن نزدیک است.در دیگر توصیفات،نظیر اطعام و ماهرویان نیز در دیگر آیات از آن یاد شده است:

{إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفَازًا (31) حَدَائِقَ وَأَعْنَابًا (32) وَكَوَاعِبَ أَتْرَابًا (33)}
 (نبأ، 31 – 33)

«مسلماً برای پرهیزگاران رستگار، باغهای سرسبز و انواع روزیها بهره ایشان می‌گردد و دختران نوجوان تازه پستان و هم‌سن و سال بهرة ایشان می‌شود.»

بهر روی یکی از آرا بدیع و تشبیهات نویِ عارفانه در ذهن سیال ملا محسن،اینست که زمین خدا بهشت میشود گر امکانات بهشتی شدن آن فراهم شود.این امکانات در صدر مرتبه ،عاشقی است.

عاشقی خود مراتبی دارد،به طبع در جریان این عاشقی در راه خدا اصولی باید طی شود.این اصول در ظرف زمینی آن امکانپذیر است.یکی از جالب ترین شیوه های جهان بینی ملامحسن آنست که جهان را از  مقدمه ی ورود به بهشت،به مکانی به سان بهشت تبدیل میکند.

ببینید آدمی به ذات به دنبال عبس است.عبس از نظر بنده سئیات است.چه خطاها و چه گناه ها،همه پرده اند بر آن نور عظیم که موجب ایجاد سایه در طریق وصال میشود.آدمی هر گاه این پرده هارا بردرد یا بعبارتی بازگشت کند و توبه را خط مشی خود قرار دهد،تمام سایه ها از جنس نور میشوند.اینجاست که میگوید:

هر که نوشد ساغر می از کف آن ساقیان
سیئّاتش میشودطاعات و طاعات ارتقا

ساغر همانگونه که در فوق ذکر کردم،نماد بریدن از نفسانیات است.در واقع پرده های بر سر راه انسان یا نفسانی است یا متعالی.پرده های نفسانی از قبیل جاه طلبی و شهرت و شهوت و شکم است که از حد خود فراتر رفته است.در واقع ملامحسن و تمام عرفا هم بر این عقیده اند که نفس مضر نیست اما میلبه عبس یا ابزار عبس جویی در آن بسیار پویاتر است.پس جانب مدارا با نفس و مهار نفس تا حد امکان و عمل به توصیه ی "میانه روی" نیکوترین کار است.دیگر پرده ها گاه در راه حقیقت بر نظر میفتد.انسان طالب راه به مراتب کمتر در خطر انحراف است تا آنکه گام در مسیر میگذارد.اگر در مسیر وصال حرکت میکنیم باید بیش از پیش بترسیم چرا که هر نکته که بر از متعالیات روشن گشت همانا پرده ای است بر پرده های دردیده و از نو تجدیدشان میکند چرا که آفت عقل ،ادراک است.در مسیر خداطلبی و بر خوان او نشستن درک از مسیر میخواهد و شهود بر معنی.ادراک مجموع حواس است و شهود مجموع ادراکات.شهود معانی،شهد وصال را هدیه میکند.
شاید ذکر این نکته نیز لازم است که مقدمات عشق را ذکر کردیم و به توبه بسنده کردیم.اما معنی دانان و حقیقت جویان آگاه باشند در توبه مراتب نهفته است.توبه تنها برگشت نیست.خداحافظی از تاریکی به نور است.دوام این نور بر عزم توبه ی ما استوار نیست.عزم توبه تنها روزن میگشاید.بلکه اراده به نیکی،خیرخواهی و ... از مراتب دوام توبه و استواری نور است.از این رو اگر کسی توبه کرد نور براو تابانیده میشود و دوام نور تا رسیدن به ایستگاه های معنویت با تبدیل سئیاتبه حسنات نیز به او اهدا میشود اما برای بقا وجاودانگی باید مسیر دیگری طی کرد.

ادامه دارد...