مهدی وطن‌خواه برزکی
گرچه صنعتی شدن کاشان و قرار گرفتن این شهرستان در ردیف 8 استان صنعتی و ایجاد کارخانه‌های فراوان در کاهش آمار بیکاران شهرستان نقش بسیاری داشته است؛ اما متاسفانه این صنعتی شدن با سلامت و محیط‌زیست مردم دست به گریبان شده و هر روز بیش از پیش آن را می فشرد. از کم آبی و افزایش ریزگردها گرفته تا افزایش آلاینده‌ها در برخی فصول سال که باعث تعطیلی مدارس و ادارات شهرستان می‌شود.
در ادامه این صنعتی شدن مدتی است زمزمه راه‌اندازی کارخانه سرب در کاشان مطرح است. موضوعی که نگرانی فعالان محیط‌زیست، بهداشت و حتی مسئولین شهرستان را نیز به همراه داشته است. دل‌نگرانی‌ای که نشأت گرفته از تبعات سیاست‌گذاری است که مجوز احداث کارخانه ذوب فلز در قلب کویر می‌دهد و کاشان و آران و بیدگل را با چالش کمبود آب مواجه می‌کند. این بار مردم هوشیارتر از گذشته در تلاش هستند تا بار دیگر با کوته‌بینی سیاست‌گذاران، محیط‌زیستِ شهرستان را با چالشی بزرگ‌تر مواجه نکنند. مالکین کارخانه سرب که در ذهن‌شان سودای سودهای چند هزار میلیاردی در سر می‌پرورانند هنوز نیامده، نقل محافل خبری و نشست‌های مطبوعاتی می‌شوند تا آنکه پای‌شان به شورای تامین و حکم دادستان باز می‌شود.
صنعت سرب؛ فرصت‌ها و چالش‌ها
سرب یکی از ارزشمندترین و بزرگ‌ترین ماده معدنی در ایران است. بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ایران بعد از ترکیه دومین کشور تولیدکننده سرب بین کشورهای خاورمیانه و آفریقای شمالی قرار دارد. همچنین ایران در رتبه چهارم تولید ماده معدنی سرب و روی در آسیا و پنجمین کشور تولید کننده شمش سرب در آسیا می‌باشد. طبق آمار سازمان زمین‌شناسی آمریکا در سال 2017 بیش از 100 هزار تن سرب (اولیه و ثانویه) در جهان تولید شده است که سهم ایران از تولید جهانی این فلز در حالی‌که بیش از 9 درصد ذخایر خاک سرب و روی کل جهان در ایران واقع است 1/2 درصد بوده است.
ارزش صادرات سرب در سال 1396 برابر 228 میلیون دلار بوده که بیش‌تر آن به کشور هند صادر شده است.
از موارد کاربرد سرب می‌توان به صنعت باتری‌سازی اشاره کرد. چرا که بیش از 80 درصد از سرب دنیا در باتری‌های سرب-اسیدی و همچنین محصولات نورد شده و اکسترود شده، رنگ‌دانه (که البته به دلیل آلودگی استفاده آن در رنگ کاهش یافته است)، پوشش‌دهی کابل‌ها، مهمات، آلیاژهای سرب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
البته به دلیل آلایندگی سرب، در کشورهای توسعه یافته به دلیل مضرات زیست‌محیطی، برنامه‌ای برای توسعه و تولید محصولات در اروپا وجود ندارد.
سرب یکی از مهم‌ترین عناصر سنگین و سمی است که از طریق خوردن آب و غذا و از راه تنفس وارد بدن می‌شود. به محض بلعیدن، این فلز با بیومولکول‌های بدن مانند پروتئین‌ها و آنزیم‌ها به شکل ترکیبات بیوتوکسیک پایدار در می‌آید. در نتیجه ساختار آن‌ها، تغییر کرده و فعل و انفعالات زیستی آن‌ها با مشکل مواجه می‌شود. آلودگی سرب باعث جلوگیری از سنتز هموگلوبین، آسیب به عملکرد کلیه‌ها، سیستم باروری، مفاصل، سیستم قلبی-عروقی، آسیب حاد و مزمن به سیستم عصبی مرکزی و سیستم عصبی جانبی می‌شود. به طور کلی، کادمیوم و سرب به عنوان مواد سرطان‌زا در سرطان‌های گوارشی نقش اساسی داشته و علاوه با وارد شدن به بدن مادر باردار موجب تولد نوزاد نارس و عقب مانده ذهنی می‌شود.
در سال 2017 چین به عنوان دومین تولید کننده، با دارا بودن 17 میلیون تن ذخیره سرب قوانین محیط‌زیستی سختگیرانه‌ای را برای مقابله با آلودگی وضع کرد که موجب تعطیلی برخی معادن و واحدهای ذوب فلز گردید. همچنین دولت چین پسمانده‌های حاصل از فعالیت این واحدها را در رده زباله‌های خطرناک قرار داده است و به همین جهت این زباله‌ها مشمول پرداخت مالیات هستند.
صنعت سرب به دلیل عمر کوتاه در ایران، همواره محیط‌زیست کشور را با چالش‌هایی مواجه کرده است. این صنعت نیازمند تدوین استانداردهای زیست‌محیطی و همچنین ارتقاع فناوری می‌باشد؛ چراکه حدود 5 میلیون تن، فیلتر کیک سرب و روی در شهرک تخصصی سرب و روی زنجان انبار شده است که به گفته کارشناسان محیط‌زیست بزرگ‌ترین خطر زیست‌محیطی استان زنجان محسوب می‌شود. با این تفاصیل می‌توان به اهمیت مخالفت مسئولین و مردم شهرستان پی برد.
اولین واکنش‌ها به احداث کارخانه سرب کاشان
اولین واکنش‌ها به احداث کارخانه سرب به نامه‌نگاری‌های شورای شهر مشکات در اردیبهشت 1400 بر می‌گردد که با گسترش اعتراض‌ها و مطالبه فعالان محیط‌زیست نیز پای مسئولین شهرستان به موضوع باز می‌شود. باتوجه به بررسی‌های انجام شده، فاصله کارخانه سرب تا مناطق مسکونی و کشاورزی به قرار ذیل است:
* مزارع کشاورزی: 1 هزار متر
* شرکت شیر پاستوریزه: 1 هزار و 300 متر
* پادگان نظامی: 1 هزار و 400 متر
* زندان کاشان: 1 هزار و 800 متر
*روستای خزاق: 3 هزار و 500 متر
*روستای یزدل: 4 هزار متر
*سفیدشهر: 4 هزار و 500 متر
*شهر مشکات: 7 هزار و 300 متر
محمدشریف زارعی فرماندار کاشان همسو با دیگر مسئولین با فعالیت کارخانه مخالفت می‌کند و مدعی می‌شود شرکت «کاوشگران فلز کویر» مجوز فعالیت دریافت نکرده است و صرفا با تغییر نام و تغیر کاربریِ شرکت، احداث آن شروع شده است. با وجود پافشاری سرمایه‌گذار برای احداث کارخانه سرب در نهایت با اعلام معاون هماهنگی امور اقتصادی استانداری اصفهان، بررسی‌های لازم برای سنجش جوانب مختلف احداث این کارخانه در شهرستان به فرمانداری کاشان تفویض اختیار می‌شود.
شهریورماه سال جاری دادستان عمومی و انقلاب کاشان نیز در نامه‌ای به رئیس کلانتری مشکات دستور پلمپ و ممنوعیت فعالیت کارخانه را صادر می‌کند تا اندکی از دل‌نگرانی مردم و فعالان محیط‌زیست کاسته شود.
دیدگاه مسئولین شهرستان نسبت به احداث کارخانه سرب
شهناز پرکاس، عضو شواری شهر مشکات می‌گوید: احداث کارخانه ذوب فلز، مغایر با سند آمایش ملی و استان اصفهان می‌باشد. لذا در صورت انتشار آلودگی، دیگر شهرهای همجوار همچون نصرآباد و طاهرآباد و کارخانه شیر پاستوریزه را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد.
وی معتقد است: استقرار این کارخانه در فاصله 250 کیلومتری معدن «نخلکِ نایین» هیچ توجیه اقتصادی ندارد و بهتر است به صنایع مرتبط با صنعت اصلی کاشان همچون تکمیل فرش و نساجی پرداخته شود که در سند آمایشی استان تاکید شده است.
در تکمیل اظهارت خانم پرکاس می‌توان گفت نه تنها فاصله طولانی کارخانه تا معدن توجیه اقتصادی ندارد بلکه از لحاظ محیط‌زیستی و اصول بهداشتی، حملِ مواد معدنی تا کارخانه باعث می‌شود گرد و غبار، مناطق اطراف مسیر را نیز آلوده کند.
در مورد سند آمایش استان اصفهان که عضو شورای شهر مشکات به آن اشاره نموده است باید گفت، یکی از بزرگ‌ترین عوامل سردرگمی مسئولین شهرستان و استان در زمینه سیاست‌گذاری، عدم واقع‌بینی و شفافیت در تدوین این سند است. به‌طوری که در بحث اولویت‌های صنعتی، از یک طرف بر لزوم توسعه زنجیره فولاد در منطقه آران و بیدگل تاکید می‌شود و از طرفی دیگر در بخش «قلمروهای دارای محدودیت»، به دلیل کمبود شدید آب و شرایط کیفی آب و هوایی، کل قلمرو استان برای استقرار صنایع آب بر و آلاینده دارای محدودیت معرفی می‌شود.
یکی از بحث‌برانگیزترین مخالفت‌ها را می‌توان ورود شورای شهر کاشان به موضوع کارخانه سرب دانست که برخی آن را خارج از وظایف شواری شهر کاشان می‌دانستند.
حسین حیدریان عضو شورای شهر کاشان در این‌باره گفت: گرچه احداث کارخانه خارج از منطقه شهری است و ورود به این موضوع خارج از وظایف شورای شهر کاشان می‌باشد؛ ولی به دلیل مطالبه عمومی و دغدغه مردم، شورای شهر کاشان به این قضیه ورود کرده و به دلیل مخاطرات زیست‌محیطی، به خطر انداختن منابع آب زیرزمینی منطقه و مضرات پسماند کارخانه سرب، با این طرح مخالفت می‌کند.
در تمام بحث‌ها و چالش‌ها می‌توان به دو تعارض دیدگاه اداره صنعت و معدن و اداره محیط‌زیست شهرستان اشاره کرد.
برازنده به عنوان متولی صنعت کاشان، در اظهاراتش می‌توان پی برد از موافقین احداث کارخانه سرب می‌باشد.
وی رویکرد اداره صنعت و معدن را حمایت از صنایع هایتک ، دانش‌بنیان و کم‌آب‌بر می‌شمرد و حتی معتقد است: گلاب‌گیری به نوعی فعالیت آب‌بر محسوب می‌شود؛ ولی به دلیل سابقه تاریخی و فراگیری آن در منطقه با آن مخالفتی صورت نمی‌پذیرد.
رئیس اداره صمت، آلودگی کارخانه سرب را از تولید پشمِ سنگ کم‌تر میداند و حتی پسماند این صنعت را دارای ارزش اقتصادی بالایی میداند. در صورتی که همان‌طور که در بالا به آن شاره شد، مشکل پسماند از بزرگ‌ترین چالش‌های محیط‌زیستی زنجان به حساب می‌آید.
وی می‌گوید: سرمایه‌گذار با تغییر کاربری کارخانه پشم سنگ اقدام به نصب تجهیزات کرده و با وجود این حجم از سرمایه‌گذاری بهتر است به صورت مشروط کارخانه فعالیت داشته باشد و در صورت مشاهده آلودگی از فعالیت آن جلوگیری به عمل آید.
در حالی‌که الهیار دولتخواه رئیس اداره محیط‌زیست کاشان معتقد است: به دلیل جانمایی نادرست کارخانه و مجاورت آن با محیط‌زیست و صنایع همجوار در صورت بروز هر گونه آلودگی توسط کارخانه، خسارات جبران‌ناپذری برای انسان و محیط‌زیست به همراه خواهد داشت. لذا تاکید می‌شود در صورت انتقال کارخانه به شهرک‌ها به دلیل دسترسی و پایش در صورت بروز آلودگی می‌توان اقدامات پیشگیرانه به عمل آورد.
در بخشی دیگر برازنده، تجهیز کارخانه به دستگاه‌های مدرن و فیلتریزاسیون را راهکار مشکل میداند و معتقد است در کشورهای اروپایی، صنایع ذوب فلز در قلب شهرها استقرار دارد و این کشورها با فیلتریزاسیون مناسب از بروز آلودگی جلو گیری به عمل آورده‌اند.
اما دولتخواه معتقد است: استقرار صنایع در شهرهای اروپا به دلیل پیشرفت فناوری می‌باشد؛ در حالی‌که در ایران دسترسی به این فناوری سخت و دشوار است و همچنین امکان پایش لحظه‌ای وجود ندارد. همواره در مرحله اجرای فعالیت‌ها، درصدی از خطای ناشی از اهمال‌کاری، خطای انسانی و استهلاک وجود دارد که در صورت نفوذ مواد سمی به محیط اطراف می‌تواند خطرساز شود. به همین دلیل عدم امکان جبران خسارت در صورت نشت آلاینده‌ها در خاک، آب، محصولات کشاورزی و حتی بدن انسان و حیوانات وجود ندارد.
البته برازنده در پاسخ به دلیل توجیه اقتصادی این کارخانه می‌گوید: نزدیکی به معدن از دلایل احداث کارخانه در این منطقه می‌باشد که این موضوع نیز با توجه به فاصله 250 کیلومتری کارخانه تا معدن سرب نخلک نایین تناقض محسوب می‌شود.
کارخانه سرب هگمتانه؛ نمونه‌ای دیگر از چالش محیط‌زیست
دکتر مسعود دهقانی رئیس مرکز بهداشت کاشان می‌گوید: احداث کارخانه سرب نیاز به گرفتن مجوز از دانشگاه علوم پزشکی ندارد و طبق قانون، متولی آن محیط‌زیست و اداره صنعت هستند؛ ولی ما با اصل احداث کارخانه سرب مخالف هستیم؛ چرا که به‌خاطر عوارض سرب بر سلامت شاغلین در کارخانه و حتی ساکنین اطراف آن نگران هستیم.
وی احداث چنین کارخانه‌ای را در مجاورت کارخانه شیر پاستوریزه غیراصولی میداند؛ چرا که هرگونه آلودگی می‌تواند نه تنها برای کارگران شاغل در کارخانه بلکه به سبب نزدیکی به کارخانه شیر پاستوریزه نیز سلامت مردم را به خطر بیندازد.
مرکز بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی کاشان با توجه به وظایف تعریف شده در حال حاضر با چالش کارخانه سرب هگمتانه واقع در شهرک صنعتی جعفر آباد دست و پنجه نرم می‌کند. کارخانه‌ای که چند سالی‌ست در کاشان فعالیت می‌نماید و به دلیل مشاهده سرب در خون پرسنل و کارگران شاغل در این کارخانه و به دلیل بی‌توجهی مدیران این شرکت به تذکرات مرکز بهداشت محیط و همچنین اداره محیط‌زیست شهرستان، به دستور مقام قضایی این کارخانه پلمپ شده است.
اما دولتخواه در پاسخ به این سوال که کارخانه‌های مشابه چگونه توانسته‌اند مجوز فعالیت دریافت کنند، می‌گوید: گرفتن مجوز توسط این شرکت‌ها مربوط به گذشته و قبل از ابلاغ قانون جدید می‌باشد؛ لذا مبنای صدور مجوز توسط این سازمان صرفا قانون جدید خواهد بود و ما با احداث کار خانه سرب مخالفیم.
نتیجه
در پایان باید گفت، محیط‌زیست از جمله مؤلفه‌های طبیعی مورد توجه در بحث توسعه پایدار می‌باشد. مؤلفه‌ای که نه تنها برای نسل فعلی بلکه قرار است برای نسل‌های آینده نیز خدمت‌آفرین باشد. محیط‌زیستی که شکننده هست و هرگونه آلودگی توسط انسان، ضررش متوجه خود او نیز می‌شود. هرگونه آلودگی در طبیعت گرچه به صورت یکسان در طبیعت منتشر می‌شود و انسان و حیوان و گیاه را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ ولی استفاده انسان از گیاه و حیوانات، مضرات آن را برای انسان دو چندان می‌کند.
با این تفاصیل می‌توان گفت هرگونه دخل و تصرف و سیاست‌گذاری نادرست می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری برای انسان و محیط‌زیست داشته باشد. لذا می‌طلبد مسئولین و سیاست‌گذارانِ حوزه صنعت و اقتصاد با عینک واقع‌بینی و آینده‌نگری به موضوع نگاه کنند.
این مطلب در «هفته‌نامه مردم‌سیلک» شماره 92 (به تاریخ 27 اسفند 1401) منتشر شده است.