فرهنگ رمضان در کاشان/ شب‌های ماه مبارک در نیم‌قرن گذشته

علی‌اصغر شاطری*

در فرهنگ عامه مردم (فولکلور) شب‌ها و روزهای ماه مبارک رمضان با دیگر ماه‌های سال تفاوت‌های بسیاری دارد. شب‌های این ماه پر فیض برای تمامی سنین (نوجوان و جوان و بزرگسالان) خاطره‌انگیز و به یادماندنی است.

در این بخش از نوشتار، کوتاه و مختصر به فرهنگ مردم کاشان در شب‌های ماه مبارک رمضان در نیم‌قرن گذشته اشاره‌ای گذرا داریم.

مادران که سفره افطار را آماده کرده بودند، با چادرهای رنگی خود برای اقامه نماز مغرب به سوی مساجد محل رفته؛ در این شب‌ها مساجد، مملو از جمعیت و امام‌جماعت، نمازها را سریع خوانده و جلو در مساجد طبق‌های خرما، نُقل، نان و شربت برای افطار و نمازگزاران سریع از مسجد خارج می‌شدند تا کناره سفره افطار در منزل باشند و این چه شور و حالی داشت.

هنوز افطار نشده در زدن و صدای بچه‌ها برای آیین هوم‌بابایی (شرح آن و شیرین کاری‌ها و اتفاقات آن را در قسمت بعد بیان خواهیم کرد)، بچه‌هایی که روزه نبودند زودتر به مساجد و تکایا و منازل می‌رفتند تا مراکز قرائت قرآن را آماده کنند. در مراسم سنتی قرائت قرآن نیز در شب‌های ماه رمضان خاطرانگیز بود.

بعد از جلسات ختم قرآن در گذرها و فتاحه‌ها (میدان‌های کوچک محلی) جوانان تا سحرگاه به بازی‌های بومی و محلی می‌پرداختند و گروهی نیز در خیابان‌ها به بازی فوتبال گل‌کوچک مشغول بودند. بزرگسالان نیز در تختگاه مساجد و تکایا و... به گفت‌وگو و گفتن حکایت و بیان خاطرات و همچنین بحث‌های علمی برای یکدیگرند.

بیدار کردن همسایگان جهت سحری خوردن و خواب نماندن آنان بسیار حائز اهمیت است. متأسفانه این فرهنگ به فراموشی سپرده شده است. ساعاتی قبل از اذان صبح، آئین سحرخوانی و مناجات‌خوانی توسط مؤذنین از گل‌دسته‌های مساجد و زیارتگاه‌ها و صدای اذان صبح علاوه بر مساجد از بیشتر خانه‌ها به گوش می‌رسید. (بدون بلندگو) خانه‌هایی که رادیو داشتند صدای آن را بلند می‌کردند تا دیگر همسایگان نیز از دعای سحر که مرحوم ذبیحی می‌خواند، بشنوند.

نماز جماعت صبح ماه رمضان، صفا و حال خاصی داشت. به ویژه نماز جماعت علمای نامداری چون: حاج شیخ علی‌آقا نجفی، یثربی، مصطفوی، صبوری، امامت و... صدای پای نمازگزاران و صحبت‌های بعد از نماز آنان در کوچه نیز به یاد ماندنی است.

هر محله‌ای یکی-دو حمام عمومی داشت و سحرگاهان این ماه شلوغ‌ترین ساعات کاری آن بود. بعضی از حمام‌ها نیز بوق داشت. بعضی از شب‌های این ماه نظیر: شب نیمه، شب‌های قدر، شب بیست و هفتم و شب عید فطر در کاشان با آداب و رسوم خاصی همراه بود. مراسم شب نیمه، هدیه عروس و داماد در نیمه ماه رمضان، ابن‌ملجم کُشی و...

متأسفانه در سال‌های اخیر به دلایل مختلف اجتماعی و فرهنگی و اکنون نیز به جهت بیماری کرونا ما را از بسیاری آداب و رسوم محروم ساخته و از لذت‌ها و خوشی‌های خاطره‌انگیز و شورآفرین این شب‌ها به دور نگه داشته است.

* منبع: کانال تلگرامی نویسنده (کاشان‌شناس)