سیر تا پیاز سهام عدالت؛ از واگذاری تا آزادسازی مستقیم

شروع سهام عدالت از دولت نهم
اگر چه مطالعات و بررسی های طرح سهیم کردن مردم در شرکت‌ها و کارخانجات دولتی  در دولت هشتم شروع شد اما این احمدی نژاد رئیس دولت نهم بود که پس از ابلاغ سیاست های کلی اصل 4۴ قانون اساسی با ارسال نامه ای به مقام معظم رهبری، درخواست واگذاری بخشی از سهام دولت به دهک های پایین جامعه را درخواست و با موافقت ایشان، عملاً واگذاری سهام عدالت وارد فاز عملیاتی شد. از همان آغازین روزهای این طرح،  موضوعاتی نظیر اهداف، سازوکار این واگذاری، نسبت آن با خصوصی سازی و تبعات این واگذاری مورد انتقاد صاحب نظران و منتقدین قرار گرفت تا جایی که در کشمکش‌های سیاسی موضوع سهام عدالت نیز مورد توجه قرار می گرفت. 
صرفنظر از مباحث پیرامون سهام عدالت، در حال حاضر این طرح در فاز پایانی خود قرار دارد. یکی از انتقادات وارده به طرح سهام عدالت عدم برخورداری مشمولان و دارندگان سهام عدالت از مالکیت و مدیریت همزمان این سهام توسط خودشان بود. حال آزادسازی سهام عدالت پاسخی است به این انتقادات و آخرین حلقه از فرآیند این واگذاری. 
این نوشتار سعی دارد به طور ساده ، ضمن تشریح نحوه این واگذاری ، توضیح دهد که دقیقا مردم مالک چه چیزی هستند و با آزادسازی چه اتفاقی خواهد افتاد.  
در سال  1385 به هر یک از مشمولان سهام عدالت یک میلیون تومان سهام تخصیص داده شد. در جریان ثبت نام و ساماندهی این طرح، مشمولان ابتدا عضو شرکت های تعاونی شهرستانی شهر محل زندگی خود می شدند. این شرکت های تعاونی نیز سهامدار شرکت های سرمایه گذاری استانی شدند. 
سهام متعلق به دولت در شرکت‌های مشمول طرح متناسب با اعضای تعاونی ها، به شرکت های سرمایه  گذاری منتقل شد. در طول این ده سال، شرکت های سرمایه گذاری نسبت با تعیین اشخاصی از بین خود در هیئت مدیره شرکتهایی که سهام آنها در اختیارشان بود، اقدام نمودند. 
نحوه انتخاب اعضای هیئت مدیره منتخب شرکت های سرمایه گذاری  و عملکرد این شرکت ها در طول این ده سال همواره محل حرف و حدیث های زیادی بوده است. به گونه ای که عده ای این شرکت ها را حیات خلوت اشخاص و گروه های سیاسی مختلف می دانستند.

شرایط واگذاری سهام عدالت 
قرار این بود وجه این سهام به صورت کاملا اقساط و طی ده سال از محل سود سهام به دولت و خزانه پرداخت گردد. مشمولان عضو کمیته امداد ، بهزیستی و رزمندگان فاقد شغل، از همان ابتدا مشمول پنجاه درصد تخفیف در سهام شدند. 
پس از گذشت ده سال فقط حدود نیمی از مبلغ یک میلیون تومان تسویه شد و طی فراخوانی از مشمولان خواسته شد در صورت تمایل به دریافت کل یک میلیون تومان سهام عدالت، می بایست نسبت به واریز باقیمانده اقدام نمایند در غیر اینصورت به اندازه‌ی همان مبلغ تسویه شده به آنان سهام داده خواهد شد.  
پس از آن و از سال   1396 به بعد دولت هر آنچه که از شرکت های موجود در سبد سهام عدالت، سود دریافت می کرد به حساب مشمولان واریز کرد‌. 

آزادسازی سهام عدالت 
پس از پایان ده سال، آزادسازی سهام عدالت و انتقال مالکیت سهام شرکت ها و کارخانجات به مردم به محل مناقشه دولت، مجلس و شرکت های سرمایه گذاری شد. لایحه آزادسازی علیرغم تدوین، هیچگاه به تصویب نرسید. عده ای عدم تعیین تکلیف آزادسازی را به مخالفت ها و لابی های پیدا و پنهان شرکت های سرمایه گذاری استانی مرتبط می دانستند. 
دولت در یکی از اقدامات خود برای کاهش اختیارات این شرکت ها، اعمال حقوق مالکانه و معرفی اعضای هیئت مدیره شرکتهای موضوع سهام عدالت را به وزارتخانه تخصصی مربوطه سپرد.
با توجه به عدم تعیین تکلیف لایحه آزادسازی سهام عدالت در مجلس و از آنجایی که اصل واگذاری سهام عدالت نیز با اجازه  مقام معظم رهبری صورت گرفته بود، طی پیشنهادی از سوی دولت، اجازه آزادسازی سهام عدالت از ایشان اخذ شد. بدین ترتیب و با توصیه های کلی ایشان آزادسازی وارد فاز نهایی شد. در این مرحله دو روش برای تعیین تکلیف سهام عدالت دو روش آزادسازی مستقیم و غیرمستقیم مشخص شد که مردم می بایست با مراجعه به سایتwww.samanesi.ir نسبت به تعیین روش آزادسازی سهام عدالت به طور مستقیم اقدام نمایند. 
قبل از اینکه این دو را توضیح بدهیم باید بدانیم دقیقاً یک سهامدار عدالت مالک چه چیزی است. همانطو که گفته شد یک سهامدار عدالت ابتدا به طور مستقیم سهامدار شرکت تعاونی عدالت شهرستان محل زندگی خود است. 
این شرکت تعاونی سهامدارشرکت سرمایه گذاری استانی و درنهایت شرکت سرمایه گذاری استانی سهامدار 49 شرکت مختلف بورسی و غیربورسی است. 

روش آزاسازی مستقیم 
در ا ین روش سهامدارعدالت، به طور مستقیم درخواست می نماید تا به اندازه ارزش سهام عدالت خود مقداری از سهام 49 شرکت به نام وی شود. در  اینصورت هر شخص همانند سایر سهامداران یک شرکت به طور مستقیم سهامدار یک شرکت مانند یک شرکت ملی صنایع مس، ایران خودرو، بانکها و یا پالایشگاهها می شود. هر سهامدار می تواند در پایان سال مالی شرکت به اندازه سهام تحت مالکیت خود، سهام سهام تقسیم شده توسط مجمع را دریافت نماید. 
درواقع به جای اینکه سازمان خصوصی سازی همانند دو سال گذشته از شرکتها سود دریافت نموده و آن را به حساب مشمول واریز کند؛ این بار خود شرکت به طور مستقیم سود سهام را به حساب سهامدار واریز می کند. علاوه بر این یک سهامدار می تواند این سهام را نزد خود نگه داشته و یا در صورت تمایل آن را در بازار بورس به فروش برساند. 
البته از این 49 شرکت 36 شرکت بورسی بوده که سهام آنها به شیوه فوق مستقیم به نام فرد می شود و 13 شرکت دیگر غیربورسی می باشد که معادل سهام ا ین شرکتها از سهام شرکتهای سرمایه گذاری استانی  داده خواهد شد. 
شرکهای سرمایه گذاری استانی باید دربورس پذیرش شده تا سهام آنها قابل معامله باشد.

روش آزادسازی غیرمستقیم 
در این روش سهامدار عدالت ، به ازای ارزش سهام عدالت هرنفر در 49 شرکت (اعم از بورسی و غیربورسی) به وی بخشی از سهام شرکت های سرمایه گذاری استانی داده خواهد شد. قرار است این شرکت های سرمایه گذای در بورس پذیرش شوند تا سهام آنها قابل معامله باشد و افرا بتوانند درصورت تمایل سهام این شرکتها را در بازار بفروشند. 
نحوه دریافت سود سهام شرکتهای زیرمجموعه این شرکتها نیز مطابق روال فعلی خواهد بود با این تفاوت که از این به بعد سود شرکتهای مشمول سهام عدالت به عنوان دارایی شرکتهای سرمایه گذاری تلقی شده و در پایان سال مالی ، مجمع شرکتهای سرمایه گذاری هر مقدار که سود تقسسیم کنند به سهامداران خود پرداخت خواهند کرد. 
بر اساس آخرین آمار ارائه شده وبا توجه به رونق اکثر شرکتهای بورسی، ارزش سهام عدالت اشخاص با توجه به ارزش اسمی سهام آنها  برای دارندگان سهام 492 هزارتومانی 7 تا 5/7 میلیون تومان وبرای دارندگان سهام یک میلیون تومانی 11 میلیون تومان ارزش دارد. این رقم برای خانواده های 5 نفر حدود 30 میلیون تومان ارزش خواهد داشت. 
کارشناسان توصیه می کنند مردم سهام تخصیص یافته به خود را نگهدارند و از فروش آن تا حد امکان خودداری کنند. چرا که در بلندمدت سهام در بازار بورس روبه افزایش است و سهام آن در سالهای بعد ارزشمندتر خواهد شد. 
علاوه بر این اگر بخش زیادی از مردم قصد فروش سهام خود در بورس را داشته باشند، ارزش سهام کاسته شده و خود مرم متضرر خواهند شد. 
با این وجود دولت اجازه فروش حداکثر 30 درصد از سهام را برای هر نفر صادر کرده و بدین ترتیب هر سهامدار عدالت که آزادسازی مستقیم را انتخاب نموده، می تواند پس از پایان مهلت تعیین روش آزادسازی، با مراجعه به بانکهای سراسر کشور نسبت به فروش حداکثر 30 درصد سهام خود اقدام نماید. 

سهم هر نفر از هر شرکت چقدر است؟
در حال حاضر هر سهامدار عدالت می تواند با مراجعه به سایت sahamedalat.ir  سبد سهام خود متشکل از 36 شرکت بورسی را مشاهده کند. البته با توجه به اینکه اشخاص جزء کدامیک از گروه های مشمول سهام عدالت بوده اند و نیز بسته به اینکه آیا در فراخوان اعلام شده نسبت به واریز کامل بهای سهام خود اقدام نموده اند ارزش سهام عدالت آنها به قیمت سال 1385 به ترتیب یکی از مبالغ  492 هزار تومان ، 532 هزار تومان و یا یک میلیون تومان است. در جدول زیر نام شرکتهای موجود در سبد سهام عدالت و تعداد سهام تخصیص یافته به هر نفر ،بسته به ارزش اسمی سهام عدالت، درج شده است.